به تمامی علائمی که الگوی خواب شما را تغییر دهد، مانند بی خوابی، بیش ازحد خوابیدن، نرفتن به مرحله خواب عمیق، پریدن از خواب، مشکل تنفسی درخواب و حرکات غیر قابل کنترل درخواب، اختلالات خواب (Sleep Disorders) می گوییم که یکی از انواع اختلالات روانی هستند. شدت این اختلالات می تواند شدید، متوسط و خفیف باشد. گاهی این وضعیت کوتاه مدت و یا حاد است که از یک شب تا چند هفته ادامه دارد. اما گاهی این اختلالات طولانی مدت و مزمن است که حداقل 3 شب در هفته به مدت 3 ماه یا بیشتر رخ می دهد.
این اختلالات می تواند ناشی از بیماری های زمینه ایی دیگر یا اضطراب بیش از حد باشد. اختلال خواب تاثیر مستقیمی بر روی خلق و خو، سطح تمرکز، سلامت جسمانی و انرژی شما دارد و بر روی عملکرد شما در محیط کار و زندگی نیز تاثیر گذار است. بنابراین اگر هر یک از علائم اختلال خواب را در خود مشاهده کردید، برای جلوگیری از عواقب منفی بیشتر، حتما برای درمان اقدام کنید. اگر بیماری دیگری زمینه ساز این اختلال نباشد، با تجویز دارو و یا تغییر در سبک زندگی، قابل درمان هستند.
علائم اختلالات خواب (Sleep disorders symptoms)
از علائم شایع اختلالات خواب می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- خواب آلودگی در طول روز
- خستگی
- تحریک پذیری
- نوسانات خلقی
- کاهش عملکرد در محیط کار یا مدرسه
- مشکل در تمرکز
- عدم تمرکز
- ضعیف شدن حافظه
- برنامه های خواب نامنظم
- چرت زدن بیش از حد
- گذراندن زمان بیشتر در رختخواب
- ناتوانی در خوابیدن
- کاهش انرژی
- اضطراب
- افسردگی
- واکنش عاطفی
- درد عضلانی
- سردرد
- ناراحتی گوارشی
این علائم می تواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد و به نوع اختلال خواب بستگی دارد.
تشخیص اختلالات خواب (diagnostic)
پزشک برای تشخیص اختلالات خواب، علاوه بر معاینات فیزیکی، در مورد کیفیت و سابقه خواب از بیمار سوال می کند. سوالاتی که می تواند بر روی کیفیت خواب تاثیر گذار باشند. مانند: چرخه خواب و بیداری، میزان چرت زدن درطول روز، مصرف روزانه الکل وکافئین، روتین قبل از خواب و غیره. گاهی نیاز است شرایط پزشکی و سلامت جسمانی بیمار با آزمایش خون مورد ارزیابی قرار بگیرد و عواملی مانند عملکرد کلیه و تیروئید و دیگر شرایط سلامتی بیمار مورد بررسی قرار بگیرد.
اکتیگرافی Actigraphy نیز تکنیکی است که برای ارزیابی فعالیت و استراحت شما طی چند روز تا چند هفته استفاده می شود.
اکتیگراف یک دستگاه غیرتهاجمی و مورد تایید FDA است که معمولاً مانند ساعت روی مچ دست یا گاهی اوقات روی مچ پا بسته می شود و فعالیت را از طریق نور و حرکت اندازه گیری می کند.
گاهی ممکن است پزشک از بیمار بخواهد برای یک شب بستری شود و از طریق پلی‌سومنوگرافی (PSG)، امواج مغزی، حرکات چشم، حرکات اندام، ریتم قلب و نفس كشيدن بیمار را کنترل کند.
دسته بندی اختلالات خواب
بی خوابی (Insomnia)
بی خوابی یک اختلال خواب رایج است که شما را در خوابیدن دچار مشکل می کند و نظم خواب شما را بهم می زند. این اختلال زمانی است که شما نمی توانید بخوابید، یا خیلی زود از خواب بیدار میشوید و یا هنگام بیدار شدن در نیمه شب دیگر نتوانید بخوابید.
این اختلال سطح انرژی شما را کاهش می دهد و در عملکرد روزانه شما تاثیر منفی می گذارد.
پرخوابی (Idiopathic Hypersomnia)
پرخوابی ایدیوپاتیک (IH) یک اختلال خواب است که در آن فرد در طول روز بیش از حد خواب‌آلود است و در بیدار شدن از خواب مشکل زیادی دارد. دراین اختلال فرد با چرت های روزانه هنوز احساس خواب آلودگی می کند، به خواب عمیق فرو می رود و به سختی بیدار می شود.
هنگام بیدار شدن ممکن است احساس گیجی یا سرگردانی داشته باشد. درهنگام انجام کارهای روزمره مانند غذا خوردن و صحبت کردن نیز احساس خواب آلودگی می کند. فرد ممکن است 14 تا 18 ساعت در روز بخوابد و ممکن است علائم دیگری مانند اضطراب، از دست دادن اشتها، سطح انرژی کم، ضعف حافظه را نیز تجربه کند.
این اختلال شبیه به نارکولپسی است که فرد به شدت خواب آلود است. تفاوت این اختلال با نارکولپسی در این است که دچار به خواب رفتن ناگهانی (حملات خواب) یا از دست دادن کنترل ماهیچه ها به دلیل احساسات قوی (کاتاپلکسی) نمی شوید. همچنین، بر خلاف نارکولپسی، چرت زدن در IH معمولاً فرد را سرحال نمی کند.
آپنه خواب یا وقفه تنفسی (Sleep Apnea)
آپنه خواب یا وقفه تنفسی یک بیماری شایع است که در آن فرد دچار سختی در تنفس می شود. در این حالت راه های جریان هوا به بدن مسدود می شود و اکسیژن کافی به مغز نمی رسد و شما شروع به خروپف کردن و یا نفس زدن در خواب می کنید.
دو نوع آپنه خواب وجود دارد:
- آپنه انسدادی خواب (OSA)، عارضه ای که در آن مجرای تنفسی فوقانی شما بارها در حین خواب مسدود می شود و جریان هوا را کاهش می دهد. چاقی، لوزهای بزرگ، تغییرات در سطح هورمون ها می تواند خطر ابتلا به آپنه انسدادی خواب را افزایش دهند.
- آپنه خواب مرکزی (CSA)، یک عارضه جدی ناشی از اختلال عملکرد مغزاست. دراین اختلال مغز سیگنال های لازم برای تنفس را ارسال نمی کند و بر مجاری تنفسی و ماهیچه های قفسه سینه تاثیر می گذارد و باعث آپنه خواب مرکزی می شود. آپنه خواب تاثیرات جدی بر کیفیت و عملکرد فرد می گذارد و ممکن است سلامتی فرد را به خطر بیاندازد.
برانگیختگی درخواب (Arousal during sleep)
برانگیختگی در هنگام خواب، که به آن قطع خواب نیز می گویند، ناشی از تغییر در الگوی فعالیت امواج مغزی است. وضعیتی است که در آن شما برای مدت کوتاهی، معمولا تنها چند ثانیه از خواب بیدار می شوید یا ممکن است بیدار نشوید، اما تاحدی هوشیارتر می شوید.
عوامل مختلفی از جمله اضطراب، استرس، بی حوصلگی، سروصدا، ناراحتی، وضعیت نامطلوب خوابیدن یا دیدن رویا و کابوس می تواند باعث برانگیختگی در خواب شود.
برای تشخیص این اختلال می توان امواج مغزی که مجموع فعالیت های الکتریکی نورون های متعدد است را توسط EEG اندازه گیری کرد. مقابله با برانگیختگی در خواب برای کسانی که بی خوابی دارند دشوار است، زیرا می تواند دوباره خوابیدن را برای فرد سخت کند. همچنین باعث خستگی و بی حالی در طول روز شود و بر عملکرد و هوشیاری فرد تاثیر بگذارد.
حمله خواب (Narcolepsy)
نارکولپسی یک اختلال عصبی مزمن است که مغز قادر به تنظیم چرخه خواب و بیداری نیست. هیپوکرتین، که به آن اورکسین نیز می‌گویند، یک ماده شیمیایی در مغز است که زمان بیداری و خواب حرکت سریع چشم (REM) را کنترل می‌کند.
افراد مبتلا به نارکولپسی اغلب سلول های مغزی زیادی ندارند که هیپوکرتین تولید کند، دلیل این عارضه هنوز ناشناخته است. از عوامل احتمالی آن می توان به اختلال خود ایمنی اشاره کرد. به این معنی که بدن سلول های تولید کننده هیپوکرتین را از بین می برد.
ژنتیک و آسیب مغزی نیزممکن است در این اختلال نقش داشته باشند. حملات خواب بارزترین علائم نارکولپسی است. که به طور ناگهانی رخ می دهند و می توانند کارهای معمولی و رانندگی را دشوار کنند.
سندروم پای بیقرار (Restless Legs Syndrome)
سندرم پاهای بیقرار (RLS)، یک اختلال عصبی است که باعث ایجاد احساسات ناخوشایند و گزگز کردن در پاها می شود. در این اختلال فرد تمایل دارد به طور مداوم پاهای خود را حرکت دهد.
علائم آن معمولاً در اواخر بعد از ظهر یا عصر رخ می دهد و اغلب در هنگام استراحت در شب شدیدتر است. RLS می تواند خواب شما را به شدت مختل کند.
حرکت دادن پاها یا راه رفتن معمولاً ناراحتی را تسکین می دهد، اما این احساسات اغلب مجددا پس از توقف حرکت عود می کنند. این اختلال می تواند در هر سنی شروع شود. اغلب در زنان بیشتر رخ می دهد و متاسفانه با افزایش سن شدید تر می شود.
RLSبه طور کلی یک بیماری مادام العمر است که تا کنون هیچ درمانی برای آن وجود ندارد. با این حال، درمان هایی از تمرینات منظم هوازی، کاهش مصرف الکل و کافئین، الگوی خواب منظم، ماساژ پا با آب گرم می تواند تسکین کننده باشد.
پاراسومنیا (Parasomnia)
پاراسومنیا گروهی از اختلالات خواب است که شامل رفتارهای فیزیکی غیرعادی در طول خواب می شود. نمونه هایی از پاراسومنیا عبارتند از: راه رفتن درخواب، صحبت کردن ناشی از کابوس، خوردن در خواب، رانندگی درخواب، رابطه جنسی در خواب و غیره.
افراد مبتلا به پاراسومنیا ممکن است بدون آن که متوجه باشند، در هنگام خواب رفتارهای غیر معمولی داشته باشند. برخی از پاراسومنیاها می توانند نگران کننده باشند، مانند راه رفتن درخواب، که می تواند باعث آسیب های فیزیکی یا خطری برای فرد یا دیگران شود.
سایر پاراسومنیاها ممکن است آن قدر جدی نباشند، اما همچنان می توانند بر کیفیت خواب و خلق و خوی فرد در طول روز تاثیر بگذارند.
دلایل ایجاد اختلال خواب
دلایل و شرایط بسیاری وجود دارد که می توانند باعث اختلال خواب شود. در برخی موارد، اختلالات خواب ممکن است به دلیل شرایط زمینه ایی مغز یا روانپزشکی باشد، در حالیکه دربرخی موارد می تواند به دلیل اختلالات فیزیکی یا عوامل محیطی باشد. در زیر به برخی از این دلایل اشاره می کنیم:
- وجود یک بیماری دیگر مانند بیماری های قلبی، آلرژی و مشکلات تنفسی
آلرژی، سرماخوردگی و عفونت های دستگاه تنفسی فوقانی می تواند تنفس در شب را دشوار کند. ناتوانی در تنفس از طریق بینی نیز می تواند باعث مشکلات خواب شود.
- تکرر ادرار
شب ادراری یا تکرر ادرار ممکن است خواب شما را با بیدار شدن در طول شب مختل کند. عدم تعادل هورمونی و بیماری های دستگاه ادراری ممکن است در ایجاد این وضعیت نقش داشته باشد.
- درد مزمن
درد مداوم می تواند خوابیدن را دشوار کند. حتی ممکن است بعد از به خواب رفتن شما را از خواب بیدار کند. از جمله می توان به آرتروز، سندروم خستگی مزمن، بیماری التهابی روده، سردردهای مداوم و کمردردهای مداوم اشاره کرد.
- وجود اختلالات روانی مانند افسردگی، استرس و اضطراب
اختلالات روانی مانند اختلال افسردگی و اختلال اضطراب می توانند در بوجود آمدن اختلالات خواب نقش داشته باشند. در واقع بعضی از اختلالات خواب بعنوان علائم و نشانه های وجود یک اختلال روانی دیگر هستند. در این موارد تشخیص اولیه، وجود اختلالات دیگر است که اختلال خواب بصورت علائم ثانویه آن اختلال بروز می کند. در این موارد ممکن است به خواب رفتن یا خواب ماندن برای شما سخت باشد. سایر علائم مانند کابوس، صحبت کردن در خواب یا راه رفتن در خواب هستند.
- عوامل ژنتیکی
- عوارض جانبی یک دارو
- کار در شیفت شب
- استفاده از موادی مانند کافئین یا الکل قبل از خواب
- سطوح پایین برخی از مواد شیمیایی یا مواد معدنی در مغز
- یک علت ناشناخته
اهمیت بهداشت خواب (The importance of sleep hygiene) و درمان (Treatment)
بهداشت خواب یعنی داشتن عادات خواب سالم و با کیفیت. خواب با کیفیت باعث سلامت روح و جسم شما می شود. اختلال خواب با طیف وسیعی از مشکلات سلامت عمومی بدن و بیماری هایی چون: بیماری های قلبی، دیابت نوع 2، چاقی یا لاغری، حافظه، ارتباطات عاطفی، سلامت روان مانند افسردگی و اضطراب، عدم تمرکز، خستگی و حتی کاهش امید به زندگی مرتبط است. خواب خوب به بدن و مغز اجازه می دهد تا به طور موثر عمل کند و به نوبه خود می تواند بهره وری و موفقیت را در تمام زمینه های زندگی شما افزایش دهد. بنابراین اگر دچار هریک از اختلالات خواب هستید درمان آن امری ضروری است.
درمان اختلالات خواب با توجه به نوع و علت زمینه ای آن متفاوت است. درشرایط شدید تر، گاهی نیاز است فرد برای درمان با تجویز پزشک دارو مصرف کند و گاهی نیز در شرایط خفیف تر با تغییر سبک زندگی درمان شود.
درمان های پزشکی
با توجه به نوع و شدت اختلال ممکن است پزشک موارد زیر را تجویز نماید:
- قرص های خواب آور
- مکمل های ملاتونین
- آلرژی یا داروهای سرماخوردگی
- دستگاه و تجهیزات تنفس یا جراحی (معمولاً برای آپنه خواب)
- گارد دندان (معمولاً برای دندان قروچه)
تغییر سبک زندگی
تنظیم سبک زندگی می تواند کیفیت خواب شما را تا حد زیادی بهبود بخشد، به خصوص زمانی که همراه با درمان های پزشکی انجام شود.
- سبزیجات و ماهی بیشتری را در رژیم غذایی خود بگنجانید و مصرف قند را کاهش دهید.
- کاهش استرس و اضطراب با ورزش و حرکات کششی
- ایجاد نظم و روتین مشخص برای زمان خواب و بیداری
- نوشیدن آب کمتر قبل از خواب
- محدود کردن مصرف کافئین، به خصوص در اواخر بعد از ظهر یا عصر
- کاهش مصرف دخانیات و الکل
- خوردن وعده های غذایی کم کربوهیدرات قبل از خواب و محدود کردن وعده های غذایی آخر شب
- حفظ تعادل وزن
- اجتناب از چرت زدن در طول روز
- جدا کردن فعالیت های “روز” از زمان خواب
- قبل از خوابیدن گوشی خود را خاموش کنید.
سخن پایانی
امیدواریم با داشتن برنامه منظم خواب و سبک زندگی سالم از داشتن خوابی راحت و آسوده لذت ببرید. اما در صورتیکه دچار هرگونه اختلال خواب هستید و از این معضل رنج می برید، حتما برای درمان و بهبود خواب و کیفیت زندگی بهتر اقدام نمایید.
در کلینیک روانشناسی خانم دکتر زهرا ترابی، مجموعه ای از خدمات روانشناسی، مشاوره و درمان انواع اختلالات روانشناختی ارائه می گردد. برای دریافت مشاوره و رزرو وقت می توانید از طریق نوبت دهی آنلاین اقدام کرده یا با ما تماس بگیرید.
منابع
American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5), Fifth edition. 2013
Centers for Disease Control and Prevention. Insufficient Sleep is a Public Health Problem. Accessed July 2017.
National Sleep Foundation. Sleep Health Index. 2014.
https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/11429-sleep-disorders
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/sleep-disorders/symptoms-causes/syc-20354018
