اختلالات مرتبط با آسیب و عوامل استرس زا نمایانگر واکنشهای روانی پیچیدهای هستند که پس از تجربه یا مشاهدهی رویدادهای تروماتیک و استرسزا بروز میکنند. این اختلالات میتوانند تأثیرات عمیقی بر زندگی افراد داشته باشند و عملکرد روزمره و روابط اجتماعی آنها را مختل کنند. این نوع اختلال شامل زیرمجموعه ای از اختلالات مهم است که هر یک شامل علائم خاص هستند و نیاز به تشخیص و درمان دقیق توسط روانشناسان متخصص دارند. این مقاله به بررسی این اختلالات، علائم، دلایل بروز و روشهای درمانی آنها میپردازد تا شناخت بهتری از این شرایط پیچیده فراهم کند.
انواع اختلالات مرتبط با آسیب و عوامل استرس زا در راهنمای آماری تشخیصی اختلالات روانی (DSM-5)
1. اختلال دلبستگی واکنشی Reactive Attachment Disorder
اختلال دلبستگی واکنشی طبق معیارهای DSM-5، یک وضعیت نادر و جدی است که در آن کودک یا نوزاد قادر به برقراری ارتباط سالم و ایجاد دلبستگی مناسب با والدین یا سرپرستان خود نیست. این اختلال زمانی رخ میدهد که نیازهای اولیه کودک به مراقبت، محبت و پرورش به درستی تامین نشوند، و کودک نتواند روابط پر از احساس و حمایتی با دیگران برقرار کند. با این حال، پس از دریافت درمان مناسب، این کودکان میتوانند ارتباطات سالمتر و پایدارتری با دیگران برقرار کنند. روشهای درمانی برای اختلال دلبستگی واکنشی شامل ایجاد ارتباط مثبت بین کودک و پرستار، فراهم کردن محیطی پرورشدهنده، مشاوره روانشناسی و آموزش به والدین و پرستاران است.
ملاکهای تشخیص اختلال دلبستگی واکنشی در DSM-5 شامل موارد زیر است:
- الگوی مداوم بازداری عاطفی یا گوشهگیری از دیگران که حداقل شامل دو مورد از موارد زیر باشد:
- به ندرت یا بهصورت حداقل به راحتی تسلی میپذیرد.
- به ندرت یا بهصورت حداقل ابراز محبت میکند.
- الگوی مداوم واکنشهای اجتماعی یا هیجانی مختل در تعامل با بزرگسالان مراقبتکننده، که حداقل دو مورد از موارد زیر را شامل شود:
- حداقل واکنش به ناراحتی یا پریشانی.
- حداقل واکنش مثبت به تعاملات اجتماعی.
- دورههای غیرقابل توضیح تحریکپذیری، غمگینی یا ترس در تعامل با مراقبتکنندهها.
- تجربه نادیده گرفتن یا محرومیت شدید از مراقبتهای عاطفی که حداقل یکی از موارد زیر را شامل میشود:
- غفلت یا بیتوجهی مداوم به نیازهای عاطفی پایهای کودک برای راحتی، تحریک و محبت.
- تغییرات مکرر در مراقبتکنندگان اولیه که مانع تشکیل پیوندهای پایدار میشود (مانند تغییرات مکرر در پرستاران یا سرپرستان).
- بزرگ شدن در محیطهای غیرعادی که به شدت مانع تشکیل پیوندهای دلبستگی میشود (مانند مؤسسات با تعداد زیادی از کودکان و پرسنل محدود).
- نشانهها قبل از سن 5 سالگی شروع شده باشند.
- کودک حداقل 9 ماه سن داشته باشد.
درمان اختلال دلبستگی واکنشی
کودکان مبتلا به اختلال دلبستگی واکنشی توانایی و ظرفیت لازم برای ایجاد دلبستگی را دارند، اما تجربیات منفی آنها این توانایی را به چالش کشیده است. بهترین درمان برای این کودکان ایجاد محیطی سرشار از محبت، حمایت، ثبات و روابط مثبت با سرپرستان مناسب است. هرچند که هیچ درمان استانداردی برای اختلال دلبستگی واکنشی وجود ندارد، درمان باید شامل مشارکت سرپرستان، والدین و کودک باشد. درمان زودهنگام میتواند نتایج بهتری را به همراه داشته باشد. اهداف این روشهای درمانی به منظور حصول اطمینان از موارد زیر است:
- فراهم کردن محیطی ایمن و پایدار برای کودک.
- ایجاد ارتباطات مثبت بین کودک و والدین یا سرپرستان.
2. اختلال آمیختگی اجتماعی بازداری نشده Disinhibited Social Engagement Disorder
اختلال آمیختگی اجتماعی بازداری نشده یک اختلال جدی در کودکان است که به دلیل تجربه بیتوجهی یا تغییرات مکرر در سرپرستان اولیه در اوایل دوران کودکی بروز میکند. کودکان مبتلا به این اختلال، برخلاف کودکان سالم، به راحتی و بدون تردید با غریبهها و افراد ناآشنا ارتباط برقرار میکنند و رفتارهای نامتناسب اجتماعی مانند بیش از حد دوستانه بودن یا نداشتن آگاهی از مرزهای شخصی را نشان میدهند. این رفتارها ناشی از نبود پیوندهای عاطفی پایدار و امن در دوران اولیه رشد کودک است. درمان این اختلال نیازمند ایجاد محیطی پایدار، امن و محبتآمیز برای کودک و همچنین مشاوره روانشناسی برای تقویت روابط سالم اجتماعی و عاطفی است.
سببشناسی اختلال آمیختگی اجتماعی بازداری نشده
- مراقبت نامناسب و ناپایدار از کودک در ماه های اول زندگی
- عدم وجود محبت و یا تحریک اجتماعی با مراقبان بزرگسالان در اوایل زندگی
- تغییرات مکرر در مراقبت های اولیه
- زندگی در وضعیت نامناسب، مانند یتیم خانه ها
3. اختلال استرس پس از سانحهPosttraumatic Stress Disorder (PTSD)
اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) پس از تجربه رویدادهای ناگوار و آسیبزا مانند تجاوز جنسی، جنگ، تصادف رانندگی و سایر تهدیدات جدی به جان فرد بروز میکند. رویداد تروماتیک به معنای مواجهه با تهدید به مرگ، احتمال مرگ واقعی، جراحت جسمانی جدی یا خشونت و تجاوز جنسی است. ترس و فشار روانی ناشی از این رویدادها بیش از حد تحمل فرد است و توانایی کنترل شرایط را از او میگیرد.
نشانهها و معیارهای اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
تجربه رویداد تروماتیک برای خود فرد یا شاهد این رخداد برای دیگری و یا در معرض تجربه مکرر این رویداد ها مانند محیط کار اورژانش ها.
- نشانههای تهاجمی (Intrusion Symptoms) حداقل یک مورد مانند احساسات و واکنشهای فیزیولوژیکی شدید به یادآوری رویداد، رویاهای ناراحتکننده مکرر و غیره.
- اجتناب (Avoidance) حداقل در یک مورد مانند: تلاش برای اجتناب از خاطرات و محرکهای خارجی.
- تغییرات منفی در شناخت و خلق (Negative Alterations in Cognition and Mood) حداقل در دو مورد مانند: باورها و انتظارات منفی، افکار تحریفشده، کاهش علاقه یا مشارکت در فعالیتهای مهم.
- تغییرات در تحریکپذیری و واکنشها (Arousal and Reactivity) (حداقل در دو مورد مانند: تحریکپذیری و فوران خشم (بدون تحریک قابل توجه) و رفتار بیپروا یا خودتخریبگرانه.
- مدت زمان این اختلال: علائم باید بیش از یک ماه ادامه داشته باشند.
درمان اختلال استرس پس از سانحه PTSD
درمان PTSD تلفیقی از دو رویکرد روانشناسی شناختی و رفتارگرایی است.
مداخلات رفتاری شامل:
آموزش نحوه ی مواجه با ترسها و اجتناب از اماکن یا افرادی است که وقایع را یادآوری میکند و همچنین استفاده از تکنیک آرامبخش و پذیرش احساسات بیمار.
در روش مداخله در بحران، هدف این است که عملکرد عادی بیمار به او بازگردانده شود. رواندرمانگر در این روش تمرکز خود را بر حل مشکلات، آموزش مهارتهای لازم برای کنار آمدن با شرایط و ایجاد محیطی حمایتی برای بیمار قرار میدهد. همچنین، عضویت در گروههای حمایتی میتواند برای افرادی که علائم استرس را تجربه میکنند، بسیار مفید باشد.
4. اختلال استرس حاد Acute Stress Disorder
اختلال استرس حاد (Acute Stress Disorder) یک اختلال روانی است که به دنبال تجربه یا مشاهده یک رویداد تروماتیک شدید رخ میدهد و علائم آن مشابه با اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) است. این علائم شامل تجدید خاطرات مزاحم، کابوسها، جداافتادگی از واقعیت، اجتناب از یادآوری رویداد، و تحریکپذیری شدید میباشد.
با این حال، اختلال استرس حاد معمولاً در عرض سه روز تا یک ماه پس از حادثه شروع میشود و اگر علائم بیش از یک ماه ادامه یابد، ممکن است تشخیص به PTSD تغییر کند. درمان این اختلال معمولاً شامل مشاوره روانشناختی و حمایتهای روانی اجتماعی است تا فرد بتواند با تجربه تروماتیک خود بهتر کنار بیاید و به عملکرد عادی بازگردد.
علائم اختلال استرس حاد (Acute Stress Disorder)
- تجربه مجدد رویداد تروماتیک مانند خاطرات مکرر و رویاهای ناراحتکننده
- جدا افتادگی (Dissociation):: احساس جدا افتادگی یا عدم واقعیت (مانند احساس اینکه فرد در حال تماشای خود از بیرون است).
- اجتناب (Avoidance):: تلاش برای اجتناب از افکار، احساسات و از مکانها، فعالیتهای مرتبط با رویداد.
- تغییرات منفی در حالت عاطفی و شناختی مانند مثلاً ترس، وحشت، خشم، گناه یا شرم یا ناتوانی در تجربه احساسات مثبت
- افزایش تحریکپذیری و واکنشها (Arousal and Reactivity):
این علائم باید بین سه روز تا یک ماه پس از رویداد تروماتیک شروع شوند و باید باعث ناراحتی یا اختلال قابل توجه در عملکرد روزمره فرد شوند.
5. اختلالات سازگاری Adjustment Disorders
اختلالات سازگاری نوعی بیماری روانی مرتبط با استرس هستند. این اختلالات میتوانند منجر به احساس اضطراب و افسردگی شوند و حتی افکار خودکشی را نیز به همراه داشته باشند. همچنین، ممکن است تصمیمات بیپروایی بگیرید. در واقع، در مواجهه با تغییرات زندگی، سازگاری با این تغییرات برایتان دشوار خواهد بود.
معیارهای تشخیصی اختلالات سازگاری در DSM-5 عبارتند از:
A. ظاهر شدن نشانههای هیجانی یا رفتاری در پاسخ به عوامل استرس زا که ظرف سه ماه از شروع عوامل استرس زا رخ میدهد.
B. این نشانهها یا رفتارها بر اهمیت بالینی خود، توسط یک یا هر دو مورد زیر تثبیت میشود:
- ناراحتی محسوسی که با در نظر گرفتن موقعیت بیرونی و عوامل فرهنگی که ممکن است بر شدت نشانه و اظهار آن تأثیر داشته باشند، با شدت عوامل استرس زا بیتناسب است.
- اختلال مشهود در عملکرد اجتماعی، شغلی یا دیگر زمینههای مهم عملکرد.
C. اختلال مرتبط با استرس، معیارهای دیگر اختلالهای روانی را برآورده نمیکند و صرفاً تشدید اختلال روانی از پیش موجود نیست.
D. نشانهها نشانگر داغدیدگی عادی نیستند.
E. پس از پایان عوامل استرس زا و پیامدهای آن، نشانهها برای بیش از شش ماه ادامه نمییابند.
علل اختلالات سازگاری
علتهای اختلالات سازگاری هنوز موضوع تحقیقاتی است که محققان به دنبال آن هستند. مانند اختلالات روانی، عوامل موثر در ایجاد این اختلالات پیچیده هستند و ممکن است به ژنتیک، تجربیات زندگی، میزان خلق و خوی، و حتی تغییرات در مواد شیمیایی طبیعی مغز مربوط باشند.
درمان اختلالات سازگاری
درمان اختلالات سازگاری شامل مراقبت از خود، روان درمانی، و در بعضی موارد، استفاده از دارو میشود.
- انتخاب درمان بر اساس شدت اختلال سازگاری و تأثیر آن بر زندگی فرد تعیین میشود.
- خانواده و دوستان میتوانند به فرد در سازگاری با واقعه کمک کنند. همچنین، فرد با کمک آنها میتواند در زندگی خود تغییراتی را ایجاد کند که در آینده سازگاری بهتری با وقایع زندگی داشته باشد.
- فرد هم میتواند روشهای سازگاری با واقعه استرسزا را فراگیرد، از جمله یادداشت برداری از عوامل استرسزا و احساساتش روزانه، صحبت کردن با دوستان، پیوستن به گروههای حمایتی، حفظ سلامتی جسمی از طریق رژیم غذایی، ورزش و خواب مناسب.
- روشهای مختلف روان درمانی وجود دارند که به فائق آمدن به اختلال سازگاری کمک میکنند و اثربخشی آنها تأیید شده است. هر کدام از این روشها معمولاً برای مدت کوتاهی مورد نیاز خواهند بود. در بعضی موارد، ممکن است به خانواده درمانی نیز اشاره شود، از جمله مشاوره زناشویی.
6. اختلالات مرتبط با آسیب مشخص دیگر Other Specified Trauma- and Stressor-Related Disorder
اختلالات مرتبط با آسیب مشخص دیگر، به عنوان یک زیرمجموعه از اختلالات مرتبط با استرس و رویدادهای آسیبزا در DSM-5، شامل اختلالاتی هستند که با عوامل استرس و رویدادهای آسیبزا مرتبط هستند، اما نمیتوان آنها را به یکی از اختلالات خاص از این دسته تشخیص داد.
به عبارت دیگر، این اختلالات شامل مواردی هستند که به نظر میرسد به یکی از اختلالات معمول مرتبط با استرس و رویدادهای آسیبزا میتواند نسبت داده شوند، اما علائم آنها به طور کامل با معیارهای تشخیصی آن اختلال همخوانی ندارد یا ممکن است ترکیبی از علائم چند اختلال باشد.
مثالهایی از اختلالات مرتبط با آسیب مشخص دیگر شامل عوارض روانی مرتبط با رویدادهای استرسزا، مانند واکنش غیرمعمول به استرس، علائم واکنشی به واقعههای تروماتیک که ممکن است به دلیل ویژگیهای خاص فرد نتیجه شود، یا علائمی که با الگوی اختلالات مرتبط با استرس مشخص شده در DSM-5 همخوانی ندارند.
7. اختلال های استرس زا و آسیب زا نامشخص Unspecified Trauma- and Stressor-Related Disorder
اختلالهای استرسزا و آسیبزا نامشخص به عنوان یک زیرگروه از اختلالات مرتبط با استرس و رویدادهای آسیبزا در DSM-5، شامل مواردی هستند که علائم مشخصی دارند که با یکی از اختلالات روانی مرتبط با استرس و رویدادهای آسیبزا همخوانی ندارند و یا اطلاعات کافی برای تشخیص یک اختلال خاص وجود ندارد.
به عبارت دیگر، این اختلالات مشکلات روانی یا رفتاری را نشان میدهند که میتوانند به عوامل استرسزا و رویدادهای آسیبزا برگردند، اما نمیتوان آنها را با یکی از اختلالات معمول مرتبط با استرس و رویدادهای آسیبزا مطابقت داد. ممکن است علائم این اختلال نامشخص باشند یا به دلیل ویژگیهای خاص فرد باشند که تشخیص یک اختلال خاص را مشکل میکند.
نتیجه گیری
اختلالات مرتبط با استرس و رویدادهای آسیبزا نوعی از اختلالات روانی هستند که اثرات قابل توجهی بر زندگی افراد می گذارند و میتوانند به طور مستقیم بر سلامت روانی آنها تأثیر داشته باشند. بنابراین، ضرورت مشاوره روانشناختی برای افرادی که با این اختلالات روبرو هستند، بسیار مهم است. مشاوره روانشناختی میتواند به افراد کمک کند تا علائم و نشانههای خود را بهتر درک کرده و استراتژیهای مواجهه و مدیریت استرس را یاد بگیرند. کلینیک روانشناسی دکتر زهرا ترابی آماده مشاوره و کمک به شما عزیزان در این زمینه است. با ما تماس بگیرید.
منابع
American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. American Psychiatric Association ; 2013
Zeanah CH, Chesher T, et al.. Practice Parameter for the Assessment and Treatment of Children and Adolescents With Reactive Attachment Disorder and Disinhibited Social Engagement Disorder. Journal of the American Academy of child and adolescent psychiatry. 2016; 55 (11).
Ursano et al.. Practice guideline for the treatment of patients with acute stress disorder and posttraumatic stress disorder.. The American journal of psychiatry. 2004; 161 (11 Suppl): p.3-31.
Bisson JI, Wright LA, Jones KA, et al. Preventing the onset of post traumatic stress disorder.. Clin Psychol Rev. 2021; 86: p.102004.doi: 10.1016/j.cpr.2021.102004 . | Open in Read by QxMD
Vieweg WVR, Julius DA, Fernandez A, Beatty-Brooks M, Hettema JM, Pandurangi AK. Posttraumatic Stress Disorder: Clinical Features, Pathophysiology, and Treatment. Am J Med. 2006; 119 (5): p.383-390.doi: 10.1016/j.amjmed.2005.09.027 . | Open in Read by QxMD
https://www.amboss.com/us/knowledge/trauma-and-stressor-related-disorders
