اختلال وسواس فکری-عملی یا (Obsessive-Compulsive and Related Disorders) یک بیماری مزمن است و در زمره اختلالات روانی قرار دارد. در این نوع اختلال فرد به افکار وسواس‌گونه و رفتارهای تکراری و غیرقابل کنترل دچار می‌شود. این افراد تمایل دارند این رفتارها را تکرار کنند زیرا انجام آن‌ها به کاهش و مدیریت اضطراب‌شان کمک می‌کند.
بسیاری از مبتلایان به این اختلال می‌دانند که افکار و رفتارهایشان منطقی نیست، اما نمی‌توانند در برابر انجام آن‌ها مقاومت کنند. این مسئله به این دلیل است که وقتی مغز به یک الگوی فکری یا رفتاری خاص عادت می‌کند، تغییر آن دشوار می‌شود.
افراد مبتلا به این اختلال معمولاً احساسات شدیدی را تجربه می‌کنند که منجر به انجام رفتارهای خاصی می‌شود و این رفتارها فقط به طور موقت اضطراب را کاهش می‌دهند. به عنوان مثال، وقتی کارها به درستی انجام نمی‌شود، اضطراب افزایش می‌یابد و وسواس عملی تشدید می‌شود. در شدیدترین حالت، این اختلال می‌تواند فرد را از انجام مسئولیت‌های روزمره که برای داشتن زندگی سالم ضروری است، بازدارد.
بسیاری از مشکلات روانی دیگر نیز ممکن است با وسواس فکری-عملی همراه باشند، مانند اختلالات اضطرابی، اختلالات خوردن یا افسردگی.
تفاوت وسواس فکری با وسواس عملی
افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) معمولاً هم وسواس فکری و هم وسواس عملی را تجربه می‌کنند که ممکن است لیستی طولانی از چالش‌ها را برایشان به دنبال داشته باشد. با این حال، برخی از افراد ممکن است فقط یکی از این دو نوع وسواس را تجربه کنند.
وسواس فکری، افکار مزاحم و ناخواسته ای هستند که فرد به طور مداوم به آن‌ها فکر می‌کند و باعث ناراحتی و اضطراب میگردند. مانند:
- وسواس فکری یا اندیشه درباره بدن
- وسواس فکری نحوه ی قرار دادن اشیا با یک روش خاص
- تصوراتی از صدمه زدن به خود و یا دیگران
- افکار ناخواسته مانند تجاوز و یا سوژه های جنسی یا مذهبی
- ترس از آلوده شدن با لمس اشیاء یا دست دادن با اشخاص
- وسواس فکری درباره قفل کردن در و پنجره یا خاموش کردن اجاق گاز
- وسواس فکری ناسزا گویی و یا رفتار نامناسب
در صورتیکه وسواس عملی بدین گونه است که افراد به انجام رفتارهای تکراری و جبرانی برای کاهش اضطراب مرتبط با این افکار دست میزنند. مانند:
- شستشو مداوم و تمیز کردن دست ها
- شمردن در الگوهای خاص
- چک کردن قفل درها و یا اجاق گاز به دفعات
- انجام دادن یک روال دقیق
- نظم خاص چیدمان وسایل در خانه و آشپزخانه
- تکرار کلمات و عبارات
آشنایی با روش های درمانی برای وسواس فکری و عملی
روان درمانی برای درمان فکری و عملی
ERP (مواجهه و پیشگیری از واکنش) موثرترین و موفق‌ترین روش درمانی برای این اختلال است. این روش به متوقف کردن رفتارهای جبری و اضطراب کمک می‌کند. می‌دانیم که اگر برای مدت طولانی در یک موقعیت استرس زا باقی بمانید، به تدریج به آن عادت کرده و اضطراب شما کاهش می‌یابد.
بنابراین، شما با موقعیتی که از آن می‌ترسید روبرو می‌شوید، اما همزمان از انجام رفتارهای جبری تکراری مانند چک کردن مداوم یا تمیز کردن (پیشگیری از واکنش) خودداری می‌کنید و منتظر می‌مانید تا اضطراب فروکش کند. بهتر است این کار را به تدریج و قدم به قدم انجام دهید.
روان‌درمانی شناختی-رفتاری (CBT) نیز در درمان اختلال وسواس اجباری مؤثر است. باورهای نادرستی که در CBT هدف قرار می‌گیرند شامل: 1- ارزیابی مسئولیت، 2- اهمیت دادن بیش از حد به افکار و 3- بزرگ‌نمایی خطر هستند.
درمان دارویی برای وسواس فکری عملی
دارو درمانی نیز یکی از روش‌های درمان این اختلال روانی است، اگرچه قطع دارو معمولاً به بازگشت علائم منجر می‌شود. بیشتر داروهای تجویزی شامل SSRI ها هستند که سطح سروتونین مغز را افزایش می‌دهند. داروهای ضدافسردگی سه حلقه ای مانند کلومیپرامین و آنافانیل نیز می‌توانند در بهبود این اختلال مؤثر باشند.
چه چیزی باعث ایجاد اختلال وسواس فکری عملی می شود؟
علل مختلفی می‌توانند منجر به بروز این اختلال شوند.
ژن‌ها: اختلال وسواس فکری-عملی یک اختلال پیچیده است. تحقیقات نشان داده‌اند که ژن‌های مختلفی در شکل‌گیری این اختلال نقش دارند. افرادی که خویشاوندان مبتلا به OCD دارند، بیش از دیگران در معرض ابتلا به این اختلال قرار دارند.
استرس: در یک‌سوم موارد، علائم با وقوع رویدادهای استرس زا در زندگی ظاهر می‌شوند.
تغییرات زندگی: هنگامی که فرد ناگهان باید مسئولیت‌های بیشتری را بر عهده بگیرد: مانند دوران بلوغ، تولد فرزند یا شروع یک شغل جدید.
تغییرات مغزی: هنوز مشخص نیست که آیا این تغییرات باعث اختلال وسواس فکری-عملی می‌شوند یا نتیجه آن هستند، اما پژوهشگران معتقدند که اگر علائم برای مدت طولانی ادامه داشته باشند، ممکن است ناشی از تغییرات در ماده شیمیایی به نام سروتونین (که 5HT نیز نامیده می‌شود) در مغز باشد.
شخصیت: افرادی که نظم، دقت و اصول بالایی دارند بیشتر در معرض ابتلا به این اختلال هستند. این ویژگی‌ها به طور معمول مفیدند، اما اگر افراطی شوند، ممکن است به وسواس فکری-عملی منجر شوند.
طرز تفکر: تقریباً همه‌ی ما گاهی افکار و تصاویر عجیب یا نگران‌کننده در ذهن داریم، مانند «اگر زیر ماشین بروم چه؟» یا «ممکن است به فرزندم آسیب بزنم». بیشتر ما این افکار را سریعاً از ذهن دور می‌کنیم و به زندگی عادی خود ادامه می‌دهیم. اما اگر استانداردهای اخلاقی و مسئولیت‌پذیری بالایی داشته باشید، ممکن است این افکار برایتان وحشتناک به نظر برسند. در نتیجه، احتمال نگرانی از بازگشت این افکار بیشتر است و این نگرانی خود می‌تواند موجب بازگشت این افکار شود.
انواع اختلال وسواس فکری-عملی و اختلالات مرتبط با آن طبق DSM-5
1. اختلال وسواس فکری – عملی Obsessive-Compulsive Disorder
تا اینجای مقاله با همین نوع از اختلال آشنا شده ایم.
2. اختلال بد شکلی بدن Body Dysmorphic Disorder
اختلال بدریختی بدن یا خود زشت انگاری اختلالی است که در آن فرد به طور مفرط بر نقصی خیالی یا بزرگ‌نمایی شده در ظاهر خود متمرکز می‌شود. این نقص‌ها یا خیالی هستند یا در صورت وجود، بسیار جزئی و بی‌اهمیت‌اند، به گونه‌ای که فرد به صورت افراطی از آن رنج می‌برد.
رایج‌ترین نگرانی‌های این افراد شامل اندازه بدن، بدریختی بدن، قد، سینه‌ها، مو، عضلات و آلت تناسلی است. اختلال خود زشت‌انگاری نوعی بیماری روانی است که در آن فرد به طور مداوم نگران طرز نگاه دیگران به خود است. افراد مبتلا به اختلال بدریختی بدن ممکن است به چیزهایی فکر کنند که وجود ندارند یا دیگران به آن‌ها توجهی نمی‌کنند.
3. اختلال احتکار ( ذخیره کردن ) Hoarding Disorder
افراد مبتلا به اختلال احتکار (Hoarding Disorder) به طور افراطی اشیاء و اموال را جمع‌آوری می‌کنند و نمی‌توانند یا نمی‌خواهند حجم زیادی از وسایل بی‌ارزش و بی‌فایده را دور بیندازند. انگیزه‌های افراد مبتلا به این اختلال می‌تواند متنوع باشد. برخی فکر می‌کنند که چیزهایی که جمع‌آوری کرده‌اند بسیار ارزشمند است، در حالی که چنین نیست. برخی دیگر این رفتار را از اعضای خانواده‌شان یاد می‌گیرند. بنابراین، اختلال احتکار می‌تواند دارای زمینه‌های روانی و ژنتیکی باشد.
رایج‌ترین نگرانی‌های این افراد شامل اندازه بدن، بدریختی بدن، قد، سینه‌ها، مو، عضلات و آلت تناسلی است. اختلال خود زشت‌انگاری نوعی بیماری روانی است که در آن فرد به طور مداوم نگران طرز نگاه دیگران به خود است. افراد مبتلا به اختلال بدریختی بدن ممکن است به چیزهایی فکر کنند که وجود ندارند یا دیگران به آن‌ها توجهی نمی‌کنند.
4. اختلال کندن مو (Hair-Pulling Disorder) Trichotillomania
اختلال مو کندن یا Hair Pulling Disorder یکی از اختلالات وسواسی-اجباری است که ممکن است در هر سنی بروز کند. کندن، کشیدن، خوردن یا بیرون آوردن مو از دید کسانی که به این اختلال دچار نیستند، رنج‌آور به نظر می‌رسد. افراد مبتلا به این اختلال این رفتارها را برای جلوگیری از وسواس‌ها و افکار آزاردهنده یا کاهش آن‌ها انجام می‌دهند.
افراد مبتلا به این اختلال میل اجباری برای کندن موهای خود احساس می‌کنند. آن‌ها به قدری موهایشان را می‌کنند که بخش‌هایی از سرشان کم‌مو یا کچل می‌شود، که این وضعیت خود نیز باعث رنج، ناراحتی و فشار روانی برای آن‌ها می‌شود.
علت این اختلال می تواند اضطراب یا افسردگی باشد. همچنین با اختلال PTSD نیز همایندی دارد و وجود استرس نیز می‌تواند عامل برخی از موارد مو کندن باشد.
5. اختلال کندن پوست Excoriation (Skin-Picking) Disorder
اختلال پوست کندن (Skin Picking Disorder) یا اکورییشن به میل و هوس شدید و مکرر برای کندن پوست خود اشاره دارد، به گونه‌ای که به پوست و بافت زیرین آن آسیب می‌رساند. این اختلال در DSM-5 به عنوان یک اختلال مجزا شناخته شده است. اختلال پوست کندن با اختلالاتی مانند وسواس فکری-عملی(OCD)، اختلال مو کندن (Trichotillomania) و اختلال افسردگی عمده همایندی دارد.
علل اختلال پوست کندن یا Skin Picking Disorder
درباره دلایل اختلال پوست کندن (Skin Picking Disorder) نظرات مختلفی وجود دارد. یکی از فرضیه‌ها این اختلال را نوعی مکانیزم مقابله‌ای برای کنار آمدن با سطوح بالای استرس درونی یا برانگیختگی می‌داند و واکنش فرد به استرس را ضعیف یا ناقص توصیف می‌کند. برخی پژوهش‌ها این فرضیه را تأیید می‌کنند و نشان می‌دهند که تقویت اتوماتیک در درون فرد باعث تداوم رفتار کندن پوست می‌شود.
همچنین، برخی روان‌شناسان بر این باورند که کندن پوست نتیجه خشم واپس‌رانده شده است. فرد نسبت به والدین، رخدادها، مشکلات زندگی و فشارهای روانی احساس خشم می‌کند و این خشم را سرکوب می‌کند که به صورت کندن پوست نمایان می‌شود. بنابراین، والدین بیش از حد سخت‌گیر می‌توانند زمینه‌ساز پدید آمدن این اختلال در کودک شوند.
6. اختلال وسواس و اختلالات مرتبط با آن ناشی از مواد/دارو Substance/Medication-Induced Obsessive-Compulsive
اختلال وسواس و اختلالات مرتبط با آن ناشی از مواد/ دارو وضعیتی است که در آن علائم وسواس فکری و عملی به دلیل مصرف، سوءمصرف یا قطع مواد یا داروها بروز می‌کنند. این اختلال می‌تواند در اثر تاثیر مستقیم ماده یا دارو بر سیستم عصبی مرکزی ایجاد شود و معمولاً با قطع ماده یا دارو علائم بهبود می‌یابند.
7. اختلال وسواس و اختلالات مرتبط با آن ناشی از بیماری جسمی دیگر Obsessive-Compulsive and Related Disorder Due to Another Medical Condition
اختلال وسواس و اختلالات مرتبط با آن ناشی از بیماری جسمی دیگر وضعیتی است که در آن علائم وسواس فکری و عملی به دلیل یک بیماری جسمی دیگر، مانند آسیب‌های مغزی یا اختلالات عصبی، بروز می‌کنند. این اختلالات به طور مستقیم از تاثیرات فیزیولوژیکی بیماری جسمی ناشی می‌شوند.
8. اختلال وسواس و اختلالات مرتبط مشخص دیگر Other Specified Obsessive-Compulsive and Related Disorder
اختلال وسواس و اختلالات مرتبط مشخص دیگر (Other Specified Obsessive-Compulsive and Related Disorder) شامل مواردی است که علایم وسواسی و اختلالات مرتبط با آن، معیارهای اختلال مشخصی را نمی‌رسانند، اما همچنان برای فرد مشکلات و اختلالات مهمی به همراه دارند. این موارد ممکن است شامل الگوهای عادی از وسواس یا رفتارهایی باشند که از معیارهای اختلال معمول خارج هستند، اما تأثیرات منفی قابل توجهی بر زندگی روزمره فرد دارند.
9. اختلال های وسواس فکری عملی نامشخص Unspecified Obsessive-Compulsive and Related Disorder
اختلال های وسواس فکری عملی نامشخص (Unspecified Obsessive-Compulsive and Related Disorder) به وسواس‌ها و رفتارهای مرتبطی اشاره دارد که به طور واضح با معیارهای اختلال مشخصی همخوانی ندارند. این وضعیت ممکن است به دلیل اطلاعات ناکافی یا ویژگی‌های مختلف فردی بوده و از نظر تشخیصی قابل تعیین نباشد، اما بازهم مشکلات مهمی برای فرد دارند که نیازمند بررسی و درمان می‌باشند.
یافتن روانشناس خوب برای درمان وسواس فکری عملی
اگر شما یا کسی که می‌شناسید از وسواس فکری-عملی رنج می‌برید، می‌توانید به کمک‌های لازم برای داشتن زندگی پربارتر دست یابید. شما می‌توانید با کلینیک روانشناسی دکتر زهرا ترابی که دارای دانش تخصصی در زمینه های روانشناسی هستند، تماس گرفته و برای رفع مشکل خود یاری بگیرید. لزوم یافتن یک درمانگر متخصص در این زمینه نقش بسزایی در مراحل درمانی دارد. شما می توانید بصورت آنلاین وقت بگیرید و یا برای دریافت اطلاعات بیشتر با شماره تلفن ۰۹۳۹۶۸۳۹۹۸۸ تماس حاصل نمایید.
منابع
https://www.msdmanuals.com/en-jp/home/mental-health-disorders/anxiety-and-stressor-related-disorders/overview-of-trauma-and-stressor-related-
https://www.chop.edu/conditions-diseases/trauma-and-stressor-related-disorders-childrendisorders
https://www.healthline.com/health/mental-health/trauma-related-disorders
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4677144
