وابستگی و اختلالات مرتبط با مواد، دسته ای از اختلالات روانی هستند که بر روی مغز و رفتار فرد تأثیر می گذارند و منجر به ناتوانی در کنترل مصرف یک ماده یا مجموعه ای از مواد قانونی یا غیرقانونی می شوند. این وابستگی از خفیف تا شدید (اعتیاد) وجود دارد، اما نکته مهم این است که اختلال مصرف مواد قابل درمان است. اگر فکر می کنید شما یا فرزندتان به این اختلال دچار هستید، این بسیار مهم است که در اسرع وقت برای درمان آن به روانشناس و متخصص در این زمینه مراجعه کنید. در این مقاله به بررسی انواع و علائم اختلالات وابستگی و مصرف مواد می پردازیم.
اختلال مصرف مواد (Substance use disorder) چیست؟
اختلالات مصرف مواد که به آن SUD نیز گفته می شود، شامل مسمومیت، ترک اعتیاد و اختلالات روانی ناشی از مواد است که باعث ایجاد ناراحتی و مختل شدن زندگی شخص می شود. این اختلالات با توجه به نوع ماده مصرفی انواع مختلفی دارند که هر یک دارای ویژگی های منحصر به فردی است، اما تمامی آنها با تغییرات شناختی و رفتاری و علائم فیزیکی بهمراه پیامدهای منفی مشخص می شوند. پتانسیل اعتیادآور مواد ناشی از نحوه عملکرد آنها بر روی سیستم پاداش مغز است و بر احساسات، خلق و خو و ادراک تأثیر می گذارد و اغلب باعث ایجاد حالت سرخوشی می شود.
افراد مبتلا به SUD ممکن است در رفتارهای پرخطر یا غیرقانونی مانند مبادله جنسی با مواد مخدر، رفتار پرخاشگرانه و دزدی شرکت کنند. شایع ترین پیامد های SUD منزوی شدن، بی ثباتی مسکن و بدتر شدن بیماری روانی (مانند اختلال دو قطبی، اختلال افسردگی یا اختلال اضطراب) است. درمان SUD شامل سم زدایی، مشاوره (به عنوان مثال، مصاحبه انگیزشی)، روان درمانی یا دارودرمانی است.
علائم و نشانه های اختلال مصرف مواد چیست؟
علائم یا رفتارهای اعتیاد به مواد مخدر شامل موارد زیر است:
- احساس اینکه باید دارو یا مواد را به طور منظم استفاده کنید. (روزانه یا حتی چندین بار در روز)
- داشتن میل شدید به مواد که جلوی هرگونه افکار دیگر را می گیرد.
- با گذشت زمان، نیاز به مقدار بیشتری از مواد برای رسیدن به همان اثر احساس می شود.
- مصرف مقادیر بیشتری از مواد در مدت زمان طولانی تر از آنچه در نظر داشتید.
- اطمینان از حفظ منبع مواد.
- خرج کردن پول برای تهیه مواد، حتی اگر توانایی مالی آن را ندارید.
- عدم انجام تعهدات و مسئولیت های کاری یا کاهش فعالیت های اجتماعی یا تفریحی به دلیل مصرف مواد مخدر.
- ادامه مصرف مواد، حتی اگر می‌دانید که در زندگی شما مشکلاتی ایجاد می‌کند یا آسیب جسمی یا روانی به شما وارد می‌کند.
- انجام کارهایی برای دریافت مواد که معمولاً انجام نمی‌دادید، مانند دزدی.
- رانندگی یا انجام سایر فعالیت های مخاطره آمیز زمانی که تحت تأثیر مواد مخدر هستید.
- صرف زمان زیادی برای تهیه مواد، استفاده از مواد یا بهبودی از اثرات مواد استفاده شده.
- شکست در تلاش شما برای قطع مصرف
- هنگام تلاش برای قطع مصرف، علائم ترک را تجربه می کنید.
انواع مواد اعتیاد آور
در ویرایش پنجم از راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، اختلالات مرتبط با مواد را بر اساس نوع ماده زمینه ای طبقه بندی می کند. به طور کلی مواد، داروهایی هستند که پتانسیل اعتیاد دارند.
همچنین DSM-5 اختلال قمار را به عنوان یک اختلال اعتیادی غیر مرتبط با مواد، طبقه بندی می کند. این دسته بندی شامل موارد زیر است:
اختلال مصرف الکل (Alcohol Use Disorder)
اختلال مصرف الکل (AUD) نوشیدن زیاد یا مکرر الکل است. حتی زمانی که باعث ایجاد مشکلات، ناراحتی عاطفی یا آسیب جسمی می شود. از جمله علائم آن شامل: فراموشی رویدادها، نوشیدن مکرر و بی برنامه، بداخلاقی در صورت عدم خوردن مشروب، خماری های مکرر، عدم توانایی کم کردن مصرف، ایجاد مشکلات کاری، مدرسه و سایر فعالیت ها و غیره.
از جمله علائم ترک شامل: اضطراب، افسردگی، تحریک پذیری، حالت تهوع، ضربان قلب، بی قراری، لرزش، تعریق، مشکل خواب و غیره است.
معیارهای تشخیصی DSM-5: اگر 2 مورد از علائم در 12 ماه گذشته وجود داشته باشد، AUD تشخیص داده می شود.
اختلالات مرتبط با کافئین (Caffeine-related disorders)
کافئین معمولاً با قهوه، چای، نوشابه یا نوشیدنی های انرژی زا مصرف می شود. برای تشخیص مسمومیت با کافئین طبق معیارهای DSM-5، افراد باید حداقل پنج مورد از علائم زیر را در مدت کوتاهی پس از مصرف کافئین نشان دهند:
تحریک روانی حرکتی، هیجان، بی خوابی، گفتار نامنسجم یا جریان آشفته افکار، انقباض عضلانی، صورت برافروخته، بی قراری شدید، اضطراب، عصبی بودن.
علائم ترک شامل: سردرد، خلق افسرده، تحریک پذیری، خواب آلودگی، خستگی، مشکل در تمرکز، علائم شبیه آنفولانزا و درد عضلانی است.
ماری جوانا، حشیش و سایر مواد حاوی شاهدانه (Cannabis-related disorders)
تمام محصولات مشتق شده از گیاه شاهدانه اثرات تغییردهنده ذهنی دارد. از این گیاه بیش از 500 ماده شیمیایی بدست می آید. ماری جوانا یا گُل که به نام های وید و علف نیز شناخته می شوند، یکی از مخدر های محبوب در بین جوانان است که از همین گیاه بدست می آید.
حشیش یا بنگ نوعی مخدر دیگر است که از قسمت های بالایی (برگ و ساقه) گیاه شاهدانه بدست می آید. ایجاد حس سرخوشی، آرامش و کاهش اضطراب، اثراتی است که پس از مصرف تجربه می کنند. طبق معیار DSM-5 حداقل به 2 مورد از ویژگی های زیر در یک دوره 1 ساله برای تشخیص نیاز است:
- مصرف در مقادیر بیشتر یا در مدت زمان طولانی تر از آنچه در نظر گرفته شده است.
- تمایل و تلاش مداوم برای کاهش یا توقف میزان مصرف حشیش
- زمان زیادی صرف استفاده از حشیش، تلاش برای به دست آوردن آن یا بهبودی از اثرات آن می شود.
- ولع شدید برای مصرف.
- مصرف حشیش تأثیر منفی بر عملکرد اجتماعی و حرفه ای دارد. (مثلاً در محل کار، مدرسه یا خانه)
- ادامه مصرف حشیش علیرغم مشکلات که مشاهده می شود.
- از دست دادن علاقه به فعالیت هایی که قبل از مصرف منظم شاهدانه برای مصرف کننده مهم بود.
- استفاده مکرر از شاهدانه در شرایطی که استفاده از آن با خطر آسیب فیزیکی همراه است. (مانند رانندگی با ماشین)
مواد توهم زا (Hallucinogen-related disorders)
توهم زاها گروه ناهمگنی از مواد هستند که به صورت مصنوعی ساخته می شوند و یا از گیاهان به دست می آیند. برخی از این مواد سریع عمل می کنند و برخی دیگر مدتی طول می کشد تا روی فرد اثر بگذارند.
انواع توهم زاها به شرح زیر هستند:
قرص‌های رنگی (LSD): ال اس دی یک ماده قوی است و معمولا کاغذ های خشک کن یا ژلاتین در ال اس دی خیس و سپس بلعیده می شود. این ماده به صورت قرص یا کپسول هم در دسترس است.
فن سیکلیدین (PCP): به نام های گرد فرشته، صلح و سوپر گاز (وقتی با سیگار یا ماری جوانا آمیخته می‌شود) در بین مصرف‌کنندگان معروف است. این ماده به صورت قرص، کپسول یا پودر با رنگ های مختلف عرضه می شود.
کتامین (Ketamine): غالباً به شکل پودر سفید و بی‌بویی است که یا استنشاق می‌گردد و یا به شکل قرص مصرف می‌شود. گاهی نیز این ماده بصورت شربت‌هایی عرضه می‌گردد.
سیلوسیبین یا قارچ جادویی: این ماده را می توان پخت، در یک نوشیدنی آب پز کرد یا به صورت خام خورد.
مسکالین: نوعی توهم زا است که از کاکتوس پیوت بدست می آید. بصورت پودر سفید رنگ و کپسول وجود دارد.
دکسترومتورفان: گاهی DXM نامیده می‌شود و نوعی شربت برای تسکین سرفه است که فرآوری آن در دوز های بالاتر اثر توهم زایی دارد.
محرک هایی مثل حشیش و اکستازی هم در دوز های بالا اثر توهم زایی دارند.
برای تشخیص مسمومیت این مواد در DSM-5 به ویژگی‌های زیر نیاز:
مشکلات رفتاری و ذهنی مانند افکار پارانوئید، اضطراب، افسردگی، ترس از دیوانه شدن، اختلال در قضاوت، غیرواقعی شدن، مسخ شخصیت، توهمات و حداقل 2 مورد از علائم جسمی مانند تپش قلب، پوسته پوسته شدن، لرزش، عدم هماهنگی و تاری دید.
داروهای خواب آور، آرام بخش و ضد اضطراب (Sedative, hypnotic, and anxiolytic related disorders)
این دسته از دارو ها به دلیل تاثیر بر روی مغز و نحوه عملکرد مواد شیمیایی باعث اعتیاد و وابستگی می شوند. برخی از آنها قرص های خواب آور، بنزودیازپین ها (درمان اضطراب) و باربیتورات ها هستند.
از جمله علائم اعتیاد به این دارو ها عبارتند از:
- ولع شدید برای سوء مصرف این داروها
- نیاز به مصرف دوز بیشتر یا دوزهای مکرر
- عدم کاهش مصرف یا قطع دارو
- گفتار نامفهوم یا کند
- اختلال در عملکرد حرکتی
- سرگیجه، لرزش عضلات، بی قراری
اختلالات مربوط به مواد استنشاقی (Inhalant-related disorders)
مواد استنشاقی مبتنی بر هیدروکربن به عنوان مثال، چسب، رقیق کننده رنگ، سوخت، اکسید نیتروژن، آلکیل نیتریت ها افراد را دچار مشکلاتی مانند مشکل تکلم، سردرد، دوبینی، بی قراری، توهم، اختلال در راه رفتن، خواب آلودگی و سرخوشی، عدم مهار، سرگیجه، گیجی، بی حالی، تهوع و استفراغ می کند.
اختلالات مرتبط با محرک ها (Stimulant-related disorders)
این گروه محرک هایی مانند کوکائین، آمفتامین ها، مت آمفتامین و کاتیونون های مصنوعی را در بر می گیرند.
مخدر شیشه که به آن کریستال هم می گویند، نوعی مت آمفتامین است و در واقع نام رایج داروهای محرک و اعتیادآور است که معمولا بصورت دود یا تزریق استفاده می‌شود. شیشه تأثیر بسیار قوی‌تری بر مغز شما نسبت به سایر اشکال مواد مخدر دارد و به شدت اعتیاد آور است.
کوکائین یکی دیگر از مواد محرک و بسیار قوی است که مستقیماً بر مغز اثر گذاشته، خلق فرد را بالا برده و سرخوشی فراوان ایجاد می‌کند. کوکائین معمولاً به شکل پودر سفید رنگ است که با نام‌های کک (Coke)، سی (C)، برف (Snow) و دانه برف (Flake) شناخته می‌شود.
اختلالات مرتبط با دخانیات (Tobacco-related disorders)
این وابستگی ناشی از نیکوتین یا تنباکو است که در سیگار یا سیگارهای الکترونیکی وجود دارد. علائم آن شامل فشار خون خفیف، کاهش وزن، بی قراری، اضطراب، افزایش تحرک دستگاه گوارش و بیخوابی است.
علائم ترک شامل ناتوانی، ناامیدی، عصبانیت، بی قراری، اضطراب، خلق افسرده، بیخوابی، اختلال در تمرکز، افزایش اشتها و افزایش وزن است.
اختلالات مرتبط با مواد افیونی (Opioid-related disorders)
مواد افیونی دسته ای از داروهای شیمیایی هستند که با سلول های عصبی که پتانسیل کاهش درد را دارند، تعامل دارند و از این مواد برای کاهش دردهای حاد استفاده می شود.
هیدروکدون، مورفین، کدئین و متادون از جمله این مواد هستند. هروئین یک داروی مشتق از مرفین است که منحصراً برای اهداف تفریحی استفاده می شود و غیرقانونی است. این مواد علاوه بر تسکین درد، سرخوشی (شادی زیاد) ایجاد می کنند و به همین دلیل اعتیاد آور هستند.
اختلال قمار (Gambling disorder)
اختلال قمار اختلالی است که در آن فرد مبتلا علیرغم پیامدهای منفی و یا تلاش های متعدد برای توقف، تمایل به قمار را احساس می کند. از جمله علائم آن استفاده از مقادیر فزاینده پول برای قمار، اتکا به دیگران برای حمایت مالی، بی قراری یا تحریک پذیری هنگام تلاش برای توقف قمار و اشتغال مداوم به قمار است.
مراحل ابتلا به اعتیاد
موارد نام برده شده در بالا، بسیار متفاوت از یکدیگر هستند و همه آنها به شدت مرکز پاداش مغز شما را فعال می کنند و احساس لذت را ایجاد می کنند. این مواد در میزان احتمال ابتلا به SUD متفاوت از یکدیگر عمل می کنند که در زیر به چند مورد اشاره می کنیم:
- نحوه مصرف این مواد (مانند خوراکی، تزریقی یا استنشاقی)
- سرعت عبور این مواد از سد خونی مغزی و ایجاد مسیر پاداش در مغز شما
- مدت زمانی که طول می کشد تا اثر ماده را احساس کنید.
- توانایی این ماده برای القای علائم تحمل و یا ترک
به طور کلی طبق تحقیقات انجام شده، پیشرفت به سمت وابستگی و مصرف مواد اغلب از این الگو پیروی می کند:
- استفاده آزمایشی
- استفاده گاه به گاه
- استفاده زیاد و سنگین
- بوجود آمدن اعتیاد و اختلال مصرف مواد (SUD)
چه افرادی در معرض خطر اعتیاد هستند؟
اختلال مصرف مواد بر افراد در هر سنی، نژاد، جنسیت و سطوح اجتماعی و اقتصادی تأثیر می گذارد. مردان احتمال بیشتری برای ابتلا به SUD دارند. بیشترین میزان مصرف یا سوء استفاده از مواد در بین افراد 18 تا 25 ساله است.
چندین عامل پیچیده در ایجاد اعتیاد و اختلال مصرف مواد نقش دارند. افرادی که این شرایط را داشته باشند بیشتر از سایرین در معرض ابتلا به اعتیاد و مصرف مواد قرار می گیرند:
- بستگان: اگر یکی از بستگان درجه یک (خواهر یا برادر یا والدین بیولوژیکی) مبتلا به SUD دارید، احتمال ابتلا به آن بیشتر است.
- شرایط سلامت روان:
حدود نیمی از افرادی که دچار برخی از اختلالات روانی هستند، اختلال مصرف مواد را نیز تجربه می کنند و بالعکس. تحقیقات نشان می دهد که بیماری روانی ممکن است به SUD کمک کند و SUD می تواند در ایجاد بیماری روانی نقش داشته باشد. اختلالاتی که در ابتلا به اختلال مصرف مواد نقش دارند عبارتند از:
- اختلال کمبود توجه یا بیش فعالی (ADHD)
- اختلال دوقطبی
- اختلال شخصیت مرزی
- اختلال افسردگی
- اختلال اضطراب فراگیر
- اختلال هراس
- اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
- دسترسی و قرار گرفتن در معرض مواد: مواردی مانند استفاده از مواد توسط یکی از اعضای خانواده شما، استفاده از مواد توسط همسالان شما و تجویز دارویی که می تواند مورد سوء استفاده قرار گیرد، مانند مواد افیونی یا محرک ها می توانند خطر ابتلا به اعتیاد و مصرف مواد را افزایش دهند.
- تجارب نامطلوب دوران کودکی (ACEs): مواردی مانند سوء استفاده و بی توجهی در دوران کودکی، اختلال در عملکرد، خشونت، داشتن والدین معتاد و حبس والدین. هر چه کودک ACE های بیشتری را تجربه کند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به SUD در مقطعی از زندگی خود قرار دارد.
تاثیر مواد مخدر بر روی مغز
مصرف مواد روی مغز به ویژه بر مرکز پاداش مغز شما تأثیر می گذارند. انسان ها از نظر بیولوژیکی جویای پاداش و لذت هستند. اغلب، این پاداش ها از رفتارهای سالم ناشی می شود. زمانی که با یکی از عزیزانتان وقت می گذرانید یا یک غذای خوشمزه می خورید، بدن شما ماده شیمیایی به نام دوپامین ترشح می کند که به شما احساس لذت می دهد. این تبدیل به یک چرخه می شود و شما به دنبال این تجربیات هستید زیرا آنها با ایجاد احساسات خوب به شما پاداش می دهند.
مواد نیز موج های عظیم دوپامین را از طریق مغز شما ارسال می کنند. اما به جای اینکه برای انجام کارهایی که برای زنده ماندن نیاز دارید (خوردن، کار و وقت گذرانی با عزیزان) انگیزه داشته باشید، چنین سطوح عظیم دوپامین می تواند منجر به تغییرات مخربی شود که بر افکار، احساسات و رفتار شما تأثیر می گذارد.
این می تواند یک انگیزه ناسالم برای جستجوی لذت بیشتر از مواد ایجاد کند. با گذشت زمان، مواد شیمیایی مغز شما را تغییر می دهند و شما نسبت به اثرات آنها حساسیت زدایی می کنید. سپس برای ایجاد همان اثر به مقدار بیشتری از مواد نیاز دارید. برای برخی از مواد، مانند مواد افیونی، علائم ترک آنقدر شدید است که انگیزه قابل توجهی برای ادامه مصرف آنها ایجاد می کند.
چگونه می توان از اختلال مصرف مواد جلوگیری کرد؟
پیشگیری از مصرف مواد و اختلالات پس از آن، با آموزش شروع می شود. آموزش در مدارس، جوامع و خانواده ها به جلوگیری از استفاده از یک ماده یا سوء استفاده از داروهای تجویزی برای اولین بار کمک می کند.
راه های دیگر برای جلوگیری از SUD عبارتند از:
- دستورالعمل های مربوط به داروهای تجویزی را دنبال کنید.
- هرگز بیش از آنچه دستور داده شده است مصرف نکنید. به عنوان مثال، اختلال مصرف مواد افیونی می تواند تنها پس از پنج روز استفاده نادرست شروع شود.
- هرگز داروهای تجویزی خود را با شخص دیگری به اشتراک نگذارید. همیشه آن را در مکانی امن و دور از دسترس کودکان نگهداری کنید.
- اگر داروهای تجویزی (مانند مواد افیونی) در پایان درمانتان باقی مانده است، آنها را از بین ببرید.
- خطر مصرف مواد در زمان استرس و تغییر به شدت افزایش می یابد. اتفاقاتی مانند طلاق، از دست دادن شغل یا مرگ یکی از عزیزان ممکن است خطر مصرف مواد را افزایش دهد.
- برای یک نوجوان، جابه‌جایی، طلاق خانوادگی یا تغییر مدرسه می‌تواند خطر ابتلا را افزایش دهد.
- مهم است که در زمان مواجهه با این تغییرات در زندگی، به مکانیسم های مقابله ای سالم مانند ورزش کردن، مدیتیشن یا یادگیری یک سرگرمی جدید روی آورید.
- اگر در مدیریت استرس خود مشکل دارید، به یک متخصص و روانشناس مراجعه کنید.
درمان اختلال مصرف مواد
درمان های موثری برای اختلال مصرف مواد وجود دارد. درمان به شدت فردی است و یک فرد ممکن است در زمان های مختلف به انواع مختلف درمان نیاز داشته باشد. درمان SUD اغلب به مراقبت مداوم نیاز دارد تا موثر باشد، زیرا SUD یک بیماری مزمن با پتانسیل بهبود و عود است.
سه شکل اصلی درمان عبارتند از: سم زدایی، درمان های شناختی و رفتاری و درمان دارویی است.
سم زدایی: در سم زدایی، مصرف مواد را متوقف می کنید و به آنها اجازه می دهید از بدن شما خارج شوند. این اولین مرحله اصلی درمان SUD است. شما می توانید سم زدایی را به دو صورت بستری و سرپایی انجام دهید.
درمان های شناختی و رفتاری: روان درمانی می تواند به درمان اختلال مصرف مواد و اعتیاد کمک کند. همچنین مکانیسم های مقابله ای سالم را آموزش می دهد. روان درمانگرها ممکن است درمان های شناختی و رفتاری را به تنهایی یا در ترکیب با داروها توصیه کنند.
درمان با کمک دارو: برای مواردی مانند مواد افیونی، الکل و تنباکو از داروهای مناسب در آن زمینه استفاده می شود.
سخن پایانی
باید بدانیم مسائل مربوط به اعتیاد و اختلالات مصرف مواد در حوزه روانشناسی سلامت، قابل بررسی و درمان است. اگر شما یا عزیزانتان نیاز به مشاوره و کمک در این زمینه دارید می توانید با کلینیک روانشناسی دکتر زهرا ترابی تماس بگیرید.
