نوجوانی سن بین دوران کودکی و بزرگسالی است که با سطوح تغییرات سریع و بلوغ بیولوژیکی و عاطفی مشخص می شود. اختلالات رفتاری و عاطفی یکی از انواع اختلالات روانی است که نوجوانان با آن مواجه می شوند. می توان گفت نوجوانی یک چارچوب زمانی رایج برای شیوع این اختلالات است، چرا که نوجوان در حال تبدیل شدن به شخصیتی است که هم از نظر جسمی و هم از نظر ذهنی دچار تغییر می شود.
این مشکلات به دو صورت کلی اتفاق می افتند: مشکلات رفتاری بیرونی مانند پرخاشگری و بی احترامی و مشکلات رفتاری درونی از جمله اضطراب و افسردگی. این اختلالات در نوجوانی یک مشکل مهم، نسبتاً رایج و قابل درمان یا مداخله است.
در مقاله حاضر، مشکلات رفتاری، روند بلوغ، هویت یابی و نحوه درمان مشکلات پیش روی نوجوانان و والدین آنها مورد بررسی قرار می گیرد.
شایع ترین اختلالات رفتاری در نوجوانان
شایع ترین بیماری های روانی در نوجوانان اختلالات اضطراب، خلق و خو، توجه و رفتار است. معیارهای ایجاد هر تشخیص خاص در کتابچه راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی، ویرایش پنجم (DSM-5) تشریح و مورد بحث قرار گرفته است که در ادامه به آنها می پردازیم.
اختلال کمبود توجه و بیش فعالی (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder)
تقریبا از هر 20 نوجوان یک نفر دارای معیارهای بالینی برای ADHD است. نوجوانان مبتلا به ADHD به راحتی دچار حواس پرتی و بی توجه هستند و از نظر عاطفی نابالغ می باشند. اغلب آنها مشکلات رفتاری و آموزشی دارند. این نوجوانان تمایل بیشتری به رفتارهای پرخطر، از جمله رفتارهای جنسی پرخطر دارند. تکانشگری و عدم تمرکز آنها ممکن است مانعی برای استفاده مداوم و صحیح از قرص ها و روش های درمان شود.
اختلال استرس حاد و پس از سانحه (Acute and Posttraumatic Stress Disorders)
اختلالات استرس حاد و پس از سانحه، واکنش‌هایی به رویدادهای آسیب‌زای طاقت‌فرسا هستند که شامل خاطرات مکرر و مزاحم رویداد ها است. بطوریکه از یادآوری آن اجتناب می ورزند. این اختلال ممکن است پس از مشاهده یا تجربه یک عمل خشونت‌آمیز مانند حمله سگ، تیراندازی در مدرسه، تصادف یا بلایای طبیعی ایجاد شود.
علائم شامل: تفکر و خلق و خوی منفی، مشکل خواب و دیدن کابوس، عدم تمرکز، بی حسی عاطفی، تنش شدید و عصبانیت هستند. درمان شامل روان درمانی، رفتار درمانی و دارو می باشد.
اختلال استرس حاد به طور معمول بلافاصله پس از رویداد آسیب زا شروع می شود و از 3 روز تا 1 ماه طول می کشد. اما اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) می تواند ادامه اختلال استرس حاد باشد و یا ممکن است تا 6 ماه پس از رویداد ایجاد نشود.
اختلال سلوک (Conduct Disorder)
اختلال سلوک شامل یک الگوی تکراری از رفتار است که حقوق اساسی دیگران را نقض می کند.
کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال سلوک، خودخواه و نسبت به احساسات دیگران بی احساس هستند و ممکن است بدون احساس گناه، قلدری کنند، به اموال آسیب بزنند، دروغ بگویند یا دزدی کنند.
روان درمانی ممکن است کمک کند، اما جدا کردن نوجوان از یک محیط در معرض خطر و فراهم کردن یک محیط کاملاً ساختار یافته، مانند یک مرکز بهداشت روان، ممکن است مؤثرترین درمان باشد.
اختلال سلوک فقط در شرایطی تشخیص داده می شود که کودک یا نوجوان به طور مکرر و مداوم قوانین و حقوق دیگران را نقض کنند.
اختلالات اضطرابی (Anxiety Disorders)
اختلالات اضطرابی از شایع ترین اختلالات روانی در نوجوانان است. بطوریکه از هر هشت نوجوان، یک نفر معیارهای بالینی یک اختلال اضطرابی را برآورده می کند. این اختلال اغلب همراه با اختلالات افسردگی یا اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD) رخ می دهند و با افزایش خطر خودکشی همراه هستند.
علائم فیزیکی رایج عبارتند از درد قفسه سینه، تپش قلب، تنگی نفس، سرگیجه، سنکوپ، حالت تهوع، استفراغ، درد مکرر شکم و همچنین اختلال در الگوی خواب، اشتها و سطح انرژی.
اختلالات خلقی و افسردگی (Mood Disorders and Depression)
طبق آمار، از هر 20 نوجوان، یک نفر معیارهای بالینی یک اختلال خلقی را دارد و از هر چهار کودک یک نفر در اواخر نوجوانی خود دچار اختلال خلقی می شود. اختلالات خلقی شامل اختلال سازگاری با خلق افسرده، اختلال افسردگی اساسی، اختلال دوقطبی و اختلال دیسفوریک قبل از قاعدگی است.
نوجوانان مبتلا به اختلالات خلقی علائم رویشی کمتری (مانند خستگی و کم انرژی بودن) و تحریک پذیری بیشتری را نشان می دهند. آنها اغلب با الکل و سایر مواد، خود درمانی می کنند و در معرض خطر افزایش رفتار خودکشی هستند. تقریباً دو سوم نوجوانان مبتلا به اختلال خلقی دارای یک یا چند اختلال روانی دیگر از جمله اختلالات اضطرابی، اختلالات سلوک و ADHD هستند.
اختلالات افسردگی در نوجوانان دختر بیشتر از نوجوانان پسر است. افسردگی در 2٪ کودکان و 5٪ نوجوانان رخ می دهد. افسردگی شامل اختلالات متعددی است:
- اختلال افسردگی عمده
- اختلال اختلال در تنظیم خلق و خوی مختل کننده
- اختلال افسردگی مداوم (اختلال ناامیدی)
کودکان و نوجوانان مبتلا به افسردگی ممکن است غمگین، بی تمایل و تنبل یا بیش فعال، پرخاشگر و تحریک پذیر شوند. برای نوجوانان مبتلا به افسردگی، ترکیبی از روان درمانی و داروهای ضد افسردگی معمولا موثر ترین راه است، اما برای کودکان، روان درمانی به تنهایی موثر واقع می شود.
علائم شامل: بی نظمی در خواب یا دیدن کابوس، کاهش یا افزایش اشتها، عدم توانایی در فکر کردن و تمرکز، احساس غم یا تحریک پذیری، از دست دادن علاقه یا لذت تقریبا در تمام فعالیت ها (اغلب به عنوان خستگی بیان می شود)، تفکر درباره مرگ یا خودکشی است.
اختلال اسکیزوفرنی (Schizophrenia in Children and Adolescents)
اسکیزوفرنی زیر مجموعه ای از اختلالات شخصیتی است که نوعی اختلال مزمن به شمار می رود. این اختلال شامل افکار، ادراکات و رفتار اجتماعی غیرطبیعی است و باعث مشکلات قابل توجهی در روابط و عملکرد می شود. 6 ماه یا بیشتر طول می کشد.
اسکیزوفرنی احتمالاً به دلیل ناهنجاری های شیمیایی در مغز و مشکلات در طول رشد مغز ایجاد می شود. نوجوانان کناره گیری می کنند، شروع به داشتن احساسات غیرعادی می کنند و معمولاً دچار توهم، هذیان و پارانویا می شوند.
داروهای ضد روان پریشی می توانند به کنترل علائم کمک کنند و مشاوره می تواند به نوجوانان و اعضای خانواده کمک کند تا نحوه مدیریت این اختلال را یاد بگیرند.
اختلالات جسمانی (Physical Problems)
اختلالات و مشکلات جسمانی بخشی از روند نوجوانی است. آکنه (جوش) در این سن بسیار شایع است و باید برای به حداقل رساندن تأثیر آن بر عزت نفس برطرف شود.
صدمات در بین نوجوانان بسیار شایع است و آسیب های ناشی از ورزش و وسایل نقلیه موتوری بیشترین فراوانی را دارند. ضربه مغزی، یا آسیب مغزی ناشی از ضربه به سر، به ویژه در بین ورزشکاران شایع است.
اختلالات هورمونی (به ویژه اختلالات تیروئید) در این سن بسیار رایج است. همچنین اختلالاتی که در بین دختران نوجوان رایج است عبارتند از عفونت های دستگاه ادراری، مشکلات قاعدگی و کمبود آهن.
اختلال هراس (Agoraphobia)
هراس یا آگورافوبیا یک ترس مداوم از گیر افتادن در موقعیت‌های عمومی یا مکان‌هایی است که هیچ راهی برای فرار آسان و هیچ کمکی وجود ندارد. آگورافوبیا ممکن است در نوجوانان، به ویژه آنهایی که حملات پانیک دارند، ایجاد شود، اما در کودکان غیر معمول است.
نوجوانانی که این اختلال را دارند ترس یا اضطراب شدیدی را در حین یا قبل از فعالیت هایی مانند استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی، بودن در فضاهای باز، قرار گرفتن در فضاهای عمومی بسته (مانند فروشگاه یا سینما)، در صف ایستادن یا در جمع بودن تجربه کنند. اگر شدت ترس بالا باشد دچار حملات پانیک می شوند. سپس ممکن است از آن فعالیت اجتناب کنند.
افکار خودکشی (Suicidal Thoughts)
خودکشی غیرمعمول است، اما افکار خودکشی رایج هستند. نوجوانان مبتلا به افکار خودکشی نیاز به ارزیابی فوری سلامت روان دارند و والدین نباید به تنهایی تلاش کنند تا میزان جدی بودن مشکل را تعیین کنند.
خودآزاری غیر خودکشی (Nonsuicidal Self-Injury)
خودآزاری غیرخودکشی (مثلاً «بریدن») آسیب عمدی خود به سطح بدن با این انتظار است که آسیب فقط منجر به آسیب فیزیکی جزئی یا متوسط شود. این معمولاً برای رهایی از احساسات منفی یا حالت‌های شناختی انجام می‌شود. شیوع تخمینی خودآزاری غیرخودکشی در طول عمر در میان دانش‌آموزان دبیرستانی 12 تا 23 درصد است که این میزان در دختران بیشتر از پسران است.
خودآزاری غیر خودکشی اغلب با اختلالات اضطرابی، اختلالات خلقی، اختلالات شخصیتی، اختلالات خوردن و به ویژه با سابقه سوء استفاده جنسی یا بی توجهی مزمن و بدرفتاری در دوران کودکی همراه است. در بیمارانی که تصادفات مکرر یا توضیحات مشکوک دارند یا زخم ها غیرقابل توضیحی که در معاینه دیده می شود، باید به خود آسیبی غیر خودکشی مشکوک بود. رواندرمانگران پس از ارزیابی و تشخیص می بایست غربالگری افسردگی و خودکشی را نیز انجام دهند که این شامل غربالگری برای خود آسیبی غیر خودکشی نیز می شود.
مصرف مواد در نوجوانان (Substance Use in Adolescents)
اختلال مصرف مواد شامل مصرف الکل، تنباکو، سیگارهای الکترونیکی، شاهدانه (ماری جوانا یا گل) و سایر مواد در نوجوانان است. میزان آن از مصرف آزمایشی مواد تا اختلالات شدید مصرف مواد متغیر است. تمام این موارد حتی مصرف تجربی مواد، نوجوانان را در معرض خطر مشکلات کوتاه مدت، مانند تصادف، دعوا، فعالیت جنسی ناخواسته و مصرف بیش از حد قرار می دهد.
مصرف مواد همچنین در رشد مغز نوجوانان اختلال ایجاد می کند. نوجوانان در برابر اثرات مصرف مواد آسیب پذیر هستند و در صورت مصرف منظم موادی مانند الکل، در معرض خطر افزایش پیامدهای درازمدت مانند اختلالات سلامت روان، مشکلات در مدرسه و حتی اعتیاد هستند.
اختلال شخصیت مرزی (Borderline Personality Disorder)
اختلال شخصیت مرزی 1 تا 3 درصد از نوجوانان و جوانان، عمدتاً دختران 14 ساله را شامل می شود. اگرچه این اختلال قبل از 18 سالگی تشخیص داده نمی شود، اما شروع آن معمولاً در دوران نوجوانی رخ می دهد. اختلال شخصیت مرزی با حملات مکرر خشم، افسردگی و اضطراب مشخص می شود که ساعت ها طول می کشد و اغلب متناوب می باشد. نگرش این افراد نسبت به دیگران به سرعت از ایده آل (“همه خوب”) به کاهش ارزش (“همه بد”) تغییر می کند.
بیماران مبتلا به اختلال شخصیت مرزی نسبت به طرد شدن و رها شدن بسیار هراس دارند، که باعث می شود آنها نیاز به توجه مکرر داشته باشند. رفتار تکانشی شامل پرخوری، رفتار جنسی پرخطر، خودآزاری غیرخودکشی و اقدام به خودکشی است. این بیماران اغلب سابقه سوء استفاده، بی توجهی یا جدایی را در دوران کودکی و 40 تا 70 درصد سابقه سوء استفاده جنسی را دارند.
روند بلوغ چه مشکلاتی برای نوجوانان به همراه دارد؟
روند بلوغ یک مرحله بسیار بحرانی در زندگی هر فرد است. روانشناس معروف استنلی هال که پدر روانشناسی بلوغ نام دارد بیان می‌کند که بلوغ، دورانی سراسر طوفان و فشار برای نوجوان است. همچنین مساله شکل گیری هویت در نوجوانان که به معنای شناخت ارزش های وجودی، باورها و ماهیت وجودی است، در این دوران از زندگی باید به آن ها دست پیدا کند.
بلوغ علاوه بر تاثیر روی احساسات و خلق و خو، تغییرات جسمی را نیز با خود به همراه دارد. فرآیند تغییر جسمی در دختران در سنین ۹ تا ۱۲ سالگی و در پسران از ۱۱ تا ۱۳ سالگی بروز می‌کند. افزایش وزن و افزایش قد، رشد مو در زیر بغل و اطراف آلت تناسلی، تعریق و جوش یا آکنه از مواردی هستند که در دختران و پسران دیده می شوند. روند بلوغ شامل 3 مرحله زیر است:
فاصله گرفتن (۱۲ ـ ۱۴ سالگی): همراه با اولین نشانه های بلوغ، تمایل به فاصله گرفتن از والدین و پایان دادن به وابستگی های دوران کودکی، در این مرحله بوجود می آید. مانند بستن در اتاق یا حمام، محرمانه جلوه دادن تغییرات بدن.
جدایی تدارکاتی (۱۵ ـ ۱۷ سالگی): این مرحله با رشد بیشتر بدنی و جنسی همراه است. تغییراتی مانند رشد مغز و توانایی شناختی، ارتباط عمیق تر با همسالان و جدایی بیشتر با والدین صورت می گیرد. شکل گیری هویت در این مرحله است و پاسخ به سؤال (من کیستم؟) به‌تدریج در ذهن نوجوان تحقق می‌یابد.
ورود مجدد به مناسبات اجتماعی (۱۸ ـ ۲۰ سالگی): در این مرحله نوجوان به‌تدریج به‌صورت یک فرد مستقل و خودکفا در مناسبات خانوادگی، آموزشی، شغلی، اجتماعی و فرهنگی ظاهر می شود. اگر مراحل رشد و پرورش او به‌درستی انجام شده باشد مراحل جوانی و بزرگ سالی را با موفقیت آغاز می کند.
درمان نوجوانان با مشکلات رفتاری
درمان با تشخیص کامل اختلال رفتاری نوجوان آغاز می شود و معمولاً شامل رویکردی چند وجهی است. مسیرهای درمانی اختلالات رفتاری بسته به شرایط و شدت آنها متفاوت است. با این حال، اکثر برنامه های درمانی شامل یک یا چند روش ذکر شده در زیر خواهد بود:
آموزش مدیریت والدین Parent Management Training (PMT)
این یکی از استراتژی های اصلی برای مقابله با اختلالات رفتاری است. در طول آموزش، به والدین راه هایی برای شناسایی رفتارهای منفی و مثبت نوجوان آموزش داده می شود. سپس به آنها ابزاری داده می شود تا مجازات ها یا پاداش های مناسب با رفتار را برنامه ریزی کنند.
درمان شناختی رفتاری (Cognitive Behavioral Therapy)
امروزه یکی از رایج ترین انواع روان درمانی، درمان شناختی رفتاری (CBT) است. برنامه CBT، مهارت درک احساسات نوجوانان و چگونگی ارتباط و تاثیر آنها بر روی رفتار تمرکز دارد. والدین و درمانگران می توانند در موارد مختلف مداخله کنند، زیرا رفتارها و احساسات با هم مرتبط هستند. این روش نیاز به مشارکت فعال نوجوانان دارد تا به مهارت های در حال آموزش دست یابد.
رفتار درمانی دیالکتی (Dialectical Behavior Therapy)
رفتار درمانی دیالکتیکی (DBT) نوعی درمانِ گفتاری است. این روش مبتنی بر درمان شناختی رفتاری (CBT) است. اما برای افرادی که احساسات بسیار شدیدی را تجربه می کنند، تطبیق داده می شود.
هدف DBT کمک به شما در موارد زیر است:
- احساسات دشوار خود را درک کرده و بپذیرید.
- مهارت های مدیریت این احساسات را بیاموزید.
- بتوانید تغییرات مثبتی در زندگی خود ایجاد کنید.
«دیالکتیکی» به معنای تلاش برای درک این است که چگونه دو چیز که متضاد به نظر می‌رسند، می‌توانند هر دو درست باشند. برای مثال، پذیرش خود و تغییر رفتار ممکن است متناقض باشد. اما DBT می آموزد که دستیابی به هر دوی این اهداف با هم برای شما امکان پذیر است.
DBT می تواند برای درمان مشکلات زیر، با تشخیص روان درمانگر بکار گرفته شود.
- خودآزاری
- اختلال شخصیت مرزی
- اقدام به خودکشی
- افسردگی
- مشکلات مواد مخدر و الکل
- مشکلات خوردن
درمان چند سیستمی (Multisystemic Therapy)
این یک روش خانواده درمانی و مبتنی بر جامعه است.MST بر این اصل است که مردم در شبکه ای به هم مرتبط هستند مانند: فرد، خانواده، همسالان، محله ها و مدارس. MST عوامل خطر را در کل این ارتباط ها برای ترویج تغییر رفتار، هدف قرار می دهد. نوجوانان مهارت هایی را در مورد چگونگی کنار آمدن با مشکلات خانوادگی، همسالان، مدرسه و محله یاد می گیرند. این روش معمولا برای نوجوانان با جرم های جنایی و سوء مصرف مواد بسیار کارآمد است.
مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی (Mindfulness-Based Interventions)
مداخله مبتنی بر حضور ذهن یک رویکرد درمانی است که از اصول حضور ذهن استفاده می کند. این شامل آگاهی از تمام افکار و احساسات و تمرین پذیرش و عینیت است. این روش می تواند به نوجوانان در تنظیم و کنترل احساسات و کاهش استرس کمک کند. نوجوانان از افکار خود آگاه هستند و این آنها را قادر می سازد تا افکار منفی را با افکار مثبت و واقع بینانه از طریق مراقبه جایگزین کنند.
هنر درمانی (Art Therapy)
درمانگران از هنر به عنوان ابزاری برای درک پاسخ های عاطفی نوجوانان و هدایت آنها به روش های سالم برای تفسیر و آزاد کردن تنش عاطفی استفاده می کنند. هنر به آنها کمک می کند تا علل چنین احساساتی را درک کنند و راه هایی برای حل مسائل اساسی پیدا کنند.
بیان هنری به نوجوانان دیدگاه جدیدی در مورد احساسات خود می دهد و به آنها کمک می کند تا بهتر بفهمند و پاسخ دهند. این روش نسبتا جدید است و شواهد محدودی از اثر آن وجود دارد اما با این وجود، نتایج امیدوار کننده است و به بسیاری از مردم در پردازش احساسات خود کمک کرده است.
یوگا و تمرینات ذهن و بدن (Yoga and Mind-Body Practices)
تمرینات ذهن و بدن شامل ترکیبی از تمرکز ذهن، تنفس کنترل شده و حرکات بدن است که آرامش را تسهیل می کند. یوگا درمانی، نمونه خوبی از تمرین ذهن و بدن است.
تحقیقات اخیر نشان داده است که یوگا می تواند یک راه حل برای رفع استرس نوجوانان باشد. یوگا و مدیتیشن در رسیدن ذهن و بدن به تعادل عاطفی و در نتیجه حل و فصل مشکلات رفتاری کمک می کند.
دارو (Medication)
برخی از محرک ها برای کمک به بیماران مبتلا به ADHD شناخته شده اند، اگرچه برای بسیاری از اختلالات رفتاری دیگر، دارو آخرین راه حل است. گاهی اوقات نمی توان رفتارهای پرخاشگرانه و مخرب را به تنهایی با روش های درمانی بالا، به اندازه کافی کنترل کرد. در این موارد، یک داروی ضد روان پریشی ممکن است بتواند رفتار پرخاشگرانه را آرام کند. تجویز تنها توسط متخصص و روانشناس مجرب باید صورت گیرد.
سخن پایانی
متاسفانه امروزه آمار مشکلات روانشناختی و رفتاری در نوجوانان افزایش یافته است. دوره نوجوانی به واسطه بلوغ جسمی و جنسی دوره حساسی به شمار می رود و نوجوانان را مستعد اختلالات رفتاری می‌کند. کمک گرفتن از متخصصان روانشناس در این زمینه می تواند به درمان و مدیریت این مشکلات کمک کند.
